یادداشت/ «تاریخی ترین ثبت ملی یک صنعت»/روایت ملی شدن مهمترین صنعت تاریخ ایران به قلم علی زنداکبری

هفتاد و چهار سال از تاریخ ملی شدن صنعت نفت می گذرد صنعتی که به مدت چهل و دو سال در دست استعمار انگلیس تاراج شد و با شجاعت مرحوم دکتر محمد مصدق و شهید دکتر حسین فاطمی سرانجامی نیک یافت. صنعتی که در مدت استقلال خود منبع اصلی درآمد و اقتصاد کشور شده و علاوه بر آن در شکوفائی صنایع کوچک و بزرگ زیر مجموعه خود نقش بسزائی ایجاد نموده است. از اینرو نگاهی گذرا داریم بر چگونگی روند ملی شدن مهمترین صنعت کشور.

در ابتدای مطلب باید بدون تعصب و بر اساس حقایق تاریخی اذعان نمود که ملی شدن صنعت نفت با اتحاد سه ضلع ملی گرایان، روحانیون و حرکت های عمومی مردم به بار نشسته و نتیجه آن جز به نفع آحاد مردم طی سالیان گذشته نبوده و انشاءالله در نسل های آینده نخواهد بود.

در سال ۱۳۲۹ جنبش‌های آگاه و استقلال طلب در پی آن شدند تا صنعتی که سالها تحت سلطه بیگانگان بود را آزاد نمایند، از اینرو با ملاقات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق شروع حرکت ملی شدن این صنعت حیاتی کشور در پاییز و زمستان همان سال آغاز گردید ملاقات این دو فعال مدنی کشور در آبان ماه منجر به هماهنگی و استحکام حرکتی به منظور اجرائی شدن این اتفاق مهم بود.

مخبر کمیسیون نفت در مجلس شورای ملی، «حسین مکی» بود که گزارش این کمیسیون را در ۱۹ آذر ۱۳۲۹ قرائت نمود و طی این گزارش نمایندگان جبهه ملی درمجلس شورای ملی از جمله دکتر مصدق، دکتر شایگان، حسین مکی، دکتر بقائی، حائری زاده و اللهیار صالح در دیماه ۱۳۲۹ رسما طرح ملی شدن صنعت ملی نفت را در این مجلس مطرح نمودند. پس از آن به دعوت آیت الله کاشانی و جبهه ملی تظاهراتی در حمایت از طرح ملی شدن صنعت نفت در میدان بهارستان و مرکز تهران برگزار گردید.

در آن زمان دکتر «حسین فاطمی» مدیر روزنامه باختر امروز بود، وی به همراه چند روزنامه نگار متعهد دیگر همچون «خلیل ملکی» و «عبدالرحمن فرامرزی» به اطلاع رسانی و آگاهی رسانی به مردم در مطبوعات اقدام نمودند. در این مسیر حرکت آیات عظام و مراجع تقلید و بسیاری از روحانیون همچون حضرات آیات، «آیت الله سید محمد تقی خوانساری، آیت الله سید حجت کوه کمره ای و آیت الله سید صدر الدین صدر» که هر سه بزرگوار به اتفاق، اداره حوزه علمیه قم را بر عهده داشتند، در استانهای مختلف با انتشار اطلاعیه هائی به حمایت از این جنبش ملی پرداختند. با به وجود آمدن شور لازم در میان لایه های مختلف جامعه برای ملی شدن صنعت نفت، دولت رزم آرا احساس خطر نمود و به بازداشت و زندانی نمودن مبارزین و روزنامه نگرانی همچون دکتر فاطمی پرداخت، تا حامیان این طرح را تحت فشار قرار دهد.

با افزایش فشار دولت، آیت الله کاشانی طی سخنرانی ضمن هشدار شدید به رزم آرا، مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت را واجب شرعی اعلام فرموده و از مردم جهت حمایت از جبهه ملی دعوت نمود. رزم آرا که به شرط حرکت قاطع در مقابل مخالفان انگلیس به نخست وزیری رسیده بود، با قدرت به شرکت نفت انگلیس چراغ سبز نشان می داد تا قرار داد الحاقی در مجلس شورای ملی به ثمر برسد اما تلاشهای او در آذر ۱۳۲۹ با مخالفت ملی ها در مجلس به شکست منجر و درگیری حکومت با مجلس به حد بالایی رسیده بود که قاعدتا با نفوذ و حمایت دربار، قدرت لازم برای طرح مجلس، اجرائی نمی گشت. در این هنگام سید مجتبی نواب صفوی ملاقات مهمی با آیت الله کاشانی برای تبیین ادامه مسیر حمایت از طرح مجلس برگزار نمود و پس از این جلسه، نواب صفوی هشدار جدی به رزم آرا داده تا از حمایت شاه و انگلیس دست برداشته و با نمایندگان ملت همراه باشد. پس از افزایش حمایتهای مردمی دولت با حمایت رزم آرا و دربار تصمیم گرفت لایحه الحاقی را از مجلس پس گرفته تا پس از هماهنگی با شرکت نفت انگلیس از طرح مجدد لایحه ملی شدن صنعت نفت جلوگیری نماید. مصدق که فشار حکومت را دید، طی سخنرانی مهمی درکمیسیون نفت مجلس طرح ملی شدن صنعت نفت را بزرگترین اقدام برای آزادی و ترقی ملت ایران دانست و بر ادامه حرکت تاکید نمود.

طی دو اجتماع بزرگ مردم، حد فاصل نیمه دی تا نیمه بهمن ۱۳۲۹ در مسجد بزرگ بازار و میدان بهارستان مردم به حمایت از جنبش نفت برخواستند. مشاور نفتی دکتر مصدق، «مهندس کاظم حسیبی» در اجتماع میدان بهارستان سخنرانی مهمی در خصوص روشن نمودن منافع ملی شدن نفت برای مردم تشریح نمود. با حمایت مردم، نمایندگان ملی مجلس در راستای محکوم نمودن پس گرفتن لایحه قرارداد الحاقی توسط رزم آرا، دولت وی را استیضاح نمودند. رزم آرا که دربار را در حمایت از خود ضعیف دید به مذاکره و مشورت با سفیران آمریکا و انگلیس روی آورد، مصدق نیز از روی آوردن علنی رزم آرا به انگلیس و آمریکا خشمگین شد و در سخنرانی جامع خود چنین گفت :

«تنها راه، تن دادن به ملی شدن نفت است. امروز باید در یک محیط صمیمی به اتفاق آراء به آرزوهای ملت ایران که فتاوی علماء عظام نیز فریضه دینی ما شده است، لبیک اجابت گفته و ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور تصویب و برای گذشتن از آخرین مرحله، قانونی تقدیم مجلس شورای ملی نمائیم»

پس از آن رزم آرا در مجلس حضور پیدا نمود و از بیان مفاد مذاکراتش با انگلیسیها سر باز زد و بعد از آن کاملا و قاطعانه با طرح ملی شدن نفت مخالفت نمود، مصدق نیز مذاکره با دولت را قطع نموده و ملی شدن نفت را در دستور کار کمیسیون نفت قرارداد. رزم آرا در ۱۶ اسفند توسط عضو شاخص فدائیان اسلام «خلیل طهماسبی»  در مسجد محل ختم «حاج میرزا محمد فیض قمی»  با سه گلوله  کشته شد. مجلس در روز ۱۷ اسفند ماه و در کمیسیون نفت به اتفاق آراء اصل ملی شدن نفت در سراسر ایران را تصویب نمود، سرانجام طرح ملی شدن نفت با نام «سعادت ملت ایران» در روز ۲۴ اسفند توسط مجلس شورای ملی و در روز ۲۹ اسفند ماه توسط مجلس سنا به تصویب رسید.

سپس دولت برای بازپس گیری صنعت نفت از انگلیسی ها وارد عمل شده و علیرغم واکنش خشمگینانه انگلیسی ها اعضاء هیئت مدیره شرکت ملی نفت تحت لوای هیئت ایرانی خلع ید طی مذاکراتی، موفق گردید مدیران انگلیسی  را در ۲۹ خرداد ۱۳۳۰ برکنار نموده و مدیریت شرکت نفت را بر عهده گیرد. این هیئت با استقبال مردم خوزستان وارد آبادان شده و پرچم ایران را بر بلندای ساختمان اداره مرکزی شرکت سابق به اهتزاز درآورده و تابلوی «هیئت مدیره موقت» را نیز نصب نمایند.